ΟΥΚΡΑΝΙΑ: Πριν από τον Τελικό Αρμαγεδδώνα

(μέρη α’ και β’, όπως δημοσιεύτηκαν στον ημερήσιο τύπο, τον Μάιο του 2021)

του Επαμεινώνδα Πανά,

σ. Καθηγητή του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών

ΜΕΡΟΣ Α‘

Προετοιμασία για τον Αρμαγεδώννα

Οι ενεργειακοί, συνήθως, αγωγοί διαμορφώνουν καταστάσεις συγκρούσεων. Η μελέτη των καταστάσεων αυτών διευκολύνεται μέσω της Θεωρίας της Πολυπλοκότητας.

Η βασική ιδέα αυτής της θεωρίας είναι ότι σύνθετα οικονομικά, κοινωνικά και γεωπολιτικά φαινόμενα μπορεί να προκύψουν από φαινομενικά ασυντόνιστες μεμονωμένες ενέργειες.  Η θεωρία της πολυπλοκότητας ρίχνει φως στη σημασία των μεμονωμένων ενεργειών και της δυναμικής τους στην εξήγηση των ενεργειακών πολιτικών για τους αγωγούς.

Ο πλανήτης αντιμετωπίζει, εκτός από την πανδημία του κορωνοϊού, μια πολύπλοκη εποχή με ένα πλήθος πολιτικών ενεργειών και αλληλεπιδράσεων, οι οποίες όμως είναι εντονότερα πυκνές από ποτέ άλλοτε, και για τις οποίες ακόμη και οι πιο μικρές αλλαγές μπορεί να δημιουργήσουν στον πραγματικό κόσμο ανάλογες δράσεις και αντιδράσεις ακόμη και καταστροφές μεγάλης κλίμακας.

Οι υπεύθυνοι ηγέτες που διοικούν και αποφασίζουν σε μια πολύπλοκη εποχή, όταν αντιμετωπίζουν επικίνδυνες καταστάσεις, οι οποίες ενδέχεται να επιφέρουν μεγάλες ζημιές στη χώρα τους, οφείλουν να εφαρμόζουν μια υλοποιήσιμη στρατηγική, η οποία τουλάχιστον να στηρίζεται:

• Στο αίσθημα της εθνικής αποστολής
• Την σε βάθος μελέτη των δεδομένων και κυρίως εκείνων των «αντίπαλων δυνάμεων»
• Στην αποφυγή κακών πολιτικών που αυξάνουν την δυναμική των «αντίπαλων δυνάμεων»
• Στις μελλοντικές συνέπειες

Η ιστορία διδάσκει ότι η πορεία μιας οποιαδήποτε μεγάλης δύναμης ακολουθεί την άνοδο και την πτώση της. Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν αποτελούν την εξαίρεση αυτού του κανόνα.

Στο πλαίσιο της παντοδυναμίας τους οι ΗΠΑ εισέβαλαν, κατέλαβαν και ανέτρεψαν Κυβερνήσεις, σκοτώνοντας 30-40 εκατομμύρια ανθρώπους, σύμφωνα με τον Αμερικανό William Blum (1933-2018).

Χαρακτηριστικός είναι ο σχετικός χάρτης:

Η επιθετικότητα των ΗΠΑ με τον νέο Πρόεδρό τους, τόσο απέναντι στη Ρωσία όσο και απέναντι στην Κίνα, δεν είναι συγκυριακή.

Ο νέος Πρόεδρος των ΗΠΑ φέρει μαζί του και τη δική του ιστορία με τις επιπτώσεις της:

• Οι δημοκράτες Ομπάμα και Μπάιντεν ήταν οι υπεύθυνοι για τις εξεγέρσεις της Αραβικής Άνοιξης.
• Βομβάρδισαν τη Λιβύη
• Ξεκίνησαν τη σύγκρουση με την Υεμένη
• Κατά τη διάρκεια της κυβέρνησης Κλίντον, ο Μπάιντεν ήταν ένθερμος υποστηρικτής της αμερικανικής και νατοϊκής επέμβασης στα Βαλκάνια, καθώς και υποστηρικτής των στρατιωτικών επιθέσεων εναντίον του Γιουγκοσλάβου Προέδρου Σ. Μιλόσεβιτς – βλ. τα Επίσημα Έγγραφα του Κογκρέσου Congressional Record, 13 December 1995, pp. S18497, S18499, & Congressional Record, 3 March 1999, p. S4552.

Στην εποχή μας έχει ουσιαστικό ενδιαφέρον η διερεύνηση των διαφόρων δεδομένων των πολύπλοκων καταστάσεων. Ο συνδυασμός διάφορων δεδομένων οδηγεί σε σημαντικά αποτελέσματα. Σε κάθε περίπτωση, ένα από αυτά είναι ότι με την ανάλυση των δεδομένων προλαβαίνουμε συνήθως τις επερχόμενες ρήξεις και καταστροφές.

ΤΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

Είναι σημαντικό στο σημείο αυτό να αναφέρουμε χαρακτηριστικά στοιχεία  από την ετήσια ομιλία (Απρίλιος 2021) του Ρώσου Προέδρου Β. Πούτιν, για την «Κατάσταση του Έθνους», σύμφωνα με αυτήν ο Πούτιν:

• Προειδοποίησε με αυστηρό τόνο τη Δύση να μην εμπλέκεται στα ζητήματα ασφάλειας της Ρωσίας, τονίζοντας ότι η απάντηση της Μόσχας θα είναι «ασύμμετρη, γρήγορη και σκληρή»
• Ανέφερε ότι γίνονται από τη Δύση προσπάθειες να περικυκλωθεί και να απομονωθεί η Ρωσία, όμως, αυτοί που τις εφαρμόζουν «θα μετανιώσουν όπως δεν έχουν μετανιώσει ποτέ στο παρελθόν»
• Προειδοποίησε επίσης τη Δύση να μην περάσει τις κόκκινες γραμμές. «Καλύτερα να μην περάσουν τις κόκκινες γραμμές»

Δεν πρέπει επίσης να μας διαφεύγει ότι:

• Επανειλημμένα ο Πούτιν έχει αναφερθεί τον πατριωτισμό  ως την εθνική ιδέα της Ρωσίας, «τη μόνη δυνατή ιδεολογία της Ρωσίας». Σύμφωνα με τον Πούτιν, το να είσαι πατριώτης είναι «όχι μόνο να προσκολλάσαι στο ηρωικό παρελθόν, αλλά να κοιτάς προς το όχι λιγότερο ηρωικό και επιτυχημένο μέλλον μας»
• Τα τελευταία χρόνια, τα ρωσικά διαβατήρια που έχουν εκδοθεί σε κατοίκους της Ανατολικής Ουκρανίας, ξεπερνούν τα 650.000.
• Η ρωσική Gazprom προμηθεύει σχεδόν το 40% του φυσικού αερίου της Ευρώπης
• Το ΝΑΤΟ αποτελεί μια θανάσιμη απειλή για τη Ρωσία. Κάθε προσπάθεια της σύνδεσης της Ουκρανίας με το ΝΑΤΟ ουσιαστικά είναι μια δυναμική απειλής της εθνικής ασφάλειας της Ρωσίας. Αυτό σημαίνει ότι η Ρωσία δεν πρόκειται να ρισκάρει την εθνική της ασφάλεια με την πιθανότητα να γίνει η Ουκρανία μέλος του ΝΑΤΟ
• Τον Μάρτιο του 2021, υπεγράφη συμφωνία μεταξύ της ρωσικής διαστημικής υπηρεσίας Roscosmos και της Κινεζικής Εθνικής Διαστημικής Διοίκησης για τη δημιουργία ενός Διεθνούς Επιστημονικού Σταθμού της Σελήνης. Αυτά τα δεδομένααναδεικνύουν ότι μετά την πολιτική συμπεριφορά των κυρώσεων του Μπάιντεν, η Μόσχα πλέον βλέπει τη διαστημική της συνεργασία με τη Κίνα και όχι με τις ΗΠΑ. Αυτή η ενέργεια δείχνει το στρατηγικό  προσανατολισμό της Μόσχας με το Πεκίνο.
• Η πολιτική των κυρώσεων των ΗΠΑ, η πολιτική Μπάιντεν κατέστρεψε την εδώ και μια 25ετία καλή συνεργασία ΗΠΑ- Ρωσίας για το διάστημα. Ουσιαστικά ο Μπάιντεν έθαψε το όνειρο εκείνων που είδαν τη συνεργασία ΗΠΑ – Ρωσίας στο διάστημα ως μια μεταψυχροπολεμική συμφιλίωση
• Η στρατηγική «Μαστίγιο και Καρότο» δεν έχει αποτελεσματική εφαρμογή στα πολύπλοκα συστήματα, όπου Μαστίγιο, δηλαδή κυρώσεις κατά της Ρωσίας, και Καρότο, συνεργασία στο διάστημα με τη Ρωσία.
• Ο Μπάιντεν φαίνεται να μην έχει μελετήσει σε βάθος το βιβλίο «Η Αλαζονεία της Δύναμης» του αείμνηστου χαρισματικού γερουσιαστή Φουλμπράιτ (μακροβιότερου Προέδρου της Επιτροπής Εξωτερικών Σχέσεων της Γερουσίας, 1959-1974), στο οποίο λέει:  

«Είμαστε βασικά μια συντηρητική κοινωνία. Σε μια τέτοια κοινωνία οι «μαλακές» λέξεις έχουν μεγαλύτερο αποτέλεσμα από τις «βαριές» και ο πιο αποτελεσματικός τρόπος διαφωνίας είναι εκείνος που εκφράζεται με πειθαρχημένες, δηλαδή συντηρητικές εκδηλώσεις». Αυτή τη σωστή παρατήρηση του Φουλμπράιτ την αχρήστευσε ο Μπάιντεν. Η απόδειξη είναι απλή. Η NASA θεωρούσε δεδομένη τη συνεργασία με τη Ρωσία στο πρόγραμμα ΑΡΤΕΜΙΣ που έχει ως στόχο την διεξοδική εξερεύνηση με νέες τεχνολογίες της επιφάνειας της Σελήνης, μάλιστα, με τη συμμετοχή γυναίκας για πρώτη φορά. Ο Διευθυντής της Roscosmos D. Rogozin δήλωσε ότι: «Βλέπουν το πρόγραμμά τους όχι ως διεθνές αλλά ως νατοϊκό, δεν μας ενδιαφέρει να συμμετάσχουμε σε ένα τέτοιο έργο»!!!

• Ο Πούτιν ασφαλώς και δεν είναι Γιέλτσιν. Η Ρωσία επί Πούτιν έχει εκσυγχρονίσει τα πυρηνικά της όπλα, έχει επενδύσει σε διαστημικά όπλα και έχει αξιοποιήσει τις δυνατότητες στον κυβερνοχώρο. Η υποτίμηση της Ρωσίας αποτελεί τον μεγαλύτερο κίνδυνο για την Δύση. Ήδη, το ρωσικό AWACS A-100 έκανε επίδειξη των δυνατοτήτων του στον ηλεκτρονικό πόλεμο «διεισδύοντας στον εναέριο χώρο της Ανατολικής Ουκρανίας»

Η Ρωσία έχει μείνει πίσω από τις ΗΠΑ, την Κίνα και το Ισραήλ στον τομέα της μη επανδρωμένης αεροπορίας (UAV, Drones). Ήδη ο Όμιλος ZALA AERO, θυγατρική της Kalashnikov σε ένα φιλόδοξο πρόγραμμα κατασκευής μη επανδρωμένων συστημάτων, ανακοίνωσε την ανάπτυξη και λειτουργία του πρώτου συστήματος στον κόσμο, σχεδιασμένου για την καταστροφή των μη επανδρωμένων σκαφών. Τα ρωσικά ΜΜΕ έχουν χαρακτηρίσει αυτό το σύστημα ως «αερομεταφερόμενη νάρκη» κατά των μη επανδρωμένων αεροσκαφών.

Από τη μεριά της η Ουκρανία προμηθεύεται τουρκικά μη επανδρωμένα αεροσκάφη Bayraktar-TB2, όμως οι ρωσικές «αερομεταφερόμενες νάρκες» κινούνται με διπλάσια ταχύτητα από ότι τα τουρκικά Bayraktar, και, επομένως, είναι εμφανές το συγκριτικό πλεονέκτημα των ρωσικών μη επανδρωμένων αεροσκαφών

ΜΕΡΟΣ Β’:

Στην καρδιά του Αρμαγεδώννα

Τα δεδομένα που αναπτύξαμε -βλέπε «Προετοιμασία για τον Αρμαγεδώννα»-, δείχνουν ότι οι ΗΠΑ υποκινούν και ενθαρρύνουν την Ουκρανία απέναντι στην Ρωσία. Από την άλλη μεριά, η Ρωσία, φαίνεται αποφασισμένη να «εκμεταλλευθεί» την κρίση με την Ουκρανία, στην προοπτική της γενικής αποδυνάμωσής της. Η Ρωσία, με τη βοήθεια της Τεχνολογίας της, είναι ικανή να σπρώξει την Ουκρανία στην καρδιά του Αρμαγεδώννα.  Επίσης, φαίνεται ότι οι τέσσερις ανταγωνίστηκες παγκόσμιες δυνάμεις, -Αμερικανική, Κινεζική, Ρωσική, και Ισλαμική – δρούν σε διαφορετικές συχνότητες, που δεν οδηγούν σε μία παγκόσμια ισορροπία.

Μέσα σε αυτό το ασταθές σύστημα, οφείλουν να φέρονται οι υπεύθυνοι ηγέτες με σωφροσύνη. Όταν ένας ηγέτης δεν διαθέτει την σωφροσύνη, αλλά και την αίσθηση της δυναμικής της προοπτικής, τότε δεν έχει την ικανότητα να αντιλαμβάνεται ποια θα είναι αύριο η κατάσταση της χώρας του.

Στο σημείο αυτό καλούμαστε να δούμε πώς μίλησε ο Πρεσβευτής της Ουκρανίας στο Βερολίνο:

• Ο πρεσβευτής της Ουκρανίας στη Γερμανία A. Melnyk, δήλωσε ότι: «Η Ουκρανία δεν έχει άλλη επιλογή. Είτε είμαστε μέρος μιας συμμαχίας, όπως το ΝΑΤΟ, ή έχουμε ως μόνη επιλογή να οπλιστούμε… και να σκεφτούμε ξανά την πυρηνική κατάσταση»

Κάποια σημαντικά δεδομένα διαφεύγουν, προφανώς εσκεμμένα, από τον πρεσβευτή της Ουκρανίας.

Το πρώτο στοιχείο είναι:  Ότι με την κατασκευή του αγωγού Nord Stream 2, η Ουκρανία χάνει την γεωπολιτική της επιρροή, παύει να είναι ο χρήσιμος μοχλός πίεσης κατά της Ρωσίας, ενώ ταυτόχρονα, οι ετήσιες οικονομικές απώλειές της θα ανέλθουν στα δύο δισεκατομμύρια δολλάρια από τα ετήσια τέλη.

Οι ευρωατλαντικές φιλοδοξίες του πρέσβη απλά ερμηνευόμενες, σημαίνουν επέκταση των συνόρων του ΝΑΤΟ και περικύκλωση της Ρωσίας.

Ο Ψυχρός Πόλεμος έληξε επειδή, οι Σοβιετικοί, το 1989, συμφώνησαν για την επανένωση της Γερμανίας, αποσπώντας ταυτόχρονα την υπόσχεση ότι το ΝΑΤΟ δεν θα επεκταθεί περαιτέρω ανατολικά: Διαβεβαίωση του τότε Υπουργού Εξωτερικών Τζέιμς Μπέηκερ προς τον Πρόεδρο της Σοβιετικής Ένωσης Μιχαήλ Γκορμπατσώφ (9 Φεβρουαρίου 1990) «πως το ΝΑΤΟ δεν θα επεκταθεί ούτε μια ίντσα προς Ανατολάς».

(U. Klussmann et al, Did the West Break its Promise to Moscow, www.spiegel.de 26 November 2009.

Είχε προηγηθεί η διαβεβαίωση του Τ. Μπους προς τον Μ. Γκορμπατσώφ, τον Δεκέμβριο του 1989, στη Μάλτα. Έτσι, η Συμφωνία της Μάλτας του 1989, δημιούργησε έναν κόσμο της Νέας Τάξης Πραγμάτων αντικαθιστώντας μετά από 44 χρόνια τη Συμφωνία της Γιάλτας (1945).

Οι σχετικές αναφορές για αυτά υπάρχουν στο National Security Archive του Πανεπιστημίου της Ουάσιγκτον.

Ποιος λοιπόν αθέτησε την συμφωνία αυτή; Ποιες ενδέχεται να είναι οι μελλοντικές επιπτώσεις; Αρκετοί, παρατηρώντας την ένταξη της Λιθουανίας, της Εσθονίας, της Τσεχίας, της Ουγγαρίας, και της Βουλγαρίας, στο άρμα του ΝΑΤΟ, λησμονούν, καθώς φαίνεται, αυτό που προνοητικά έγραψε ο Τ. Μπέηκερ (Υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ) στα Απομνημονεύματά του: «Σχεδόν κάθε επίτευγμα περιέχει μέσα στην επιτυχία του, τους σπόρους ενός μελλοντικού προβλήματος».

Το ΝΑΤΟ χρησιμοποιεί την Ουκρανία  ως μοχλό πίεσης για να περικυκλώσει τη Ρωσία αγνοώντας τις συζητήσεις και τη Συμφωνία της Μάλτας. Οι Δυτικοί δείχνουν, όμως, να αγνοούν και κάτι άλλο: Ο Πούτιν υπηρετούσε το 1989 στην Ανατολική Γερμανία και έζησε την επανένωση της Γερμανίας. Μάλιστα, σε συνέντευξή του, το 1999, περιγράφει με πικρία «πως η Σοβιετική Ένωση είχε χάσει τη θέση της στην Ευρώπη». Η πικρία εκείνη ίσως ήταν μέσα στη σκέψη του όταν διατύπωσε στην ετήσια ομιλία του για την Κατάσταση του Έθνους (21-04-2021):

«Έχουμε – είμαι αναγκασμένος να το πω – αρκετή υπομονή, υπευθυνότητα, επαγγελματισμό, καλή γνώση και πεποίθηση στο δίκαιό μας όταν λαμβάνουμε αποφάσεις. Ελπίζω ότι κανενός δεν του περνά από το μυαλό να «διασχίσει»  τη λεγόμενη κόκκινη γραμμή όσον αφορά τη Ρωσία. Το που βρίσκεται αυτή η γραμμή, θα το καθορίζουμε μόνοι μας σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση».

Αυτή η δήλωση δείχνει μια εντελώς διαφορετική ρητορική, η οποία ενισχύεται από το γεγονός ότι το πυρηνικό οπλοστάσιο είναι ισχυρό, και για τον λόγο αυτόν, η Ρωσία, δεν δέχεται να ταπεινώνεται. Γι’ αυτό καθορίζει και επιδεικνύει η ίδια τις «κόκκινες γραμμές». Επομένως, ένα άλλο δεδομένο είναι η μη-προβλεψιμότητα των δράσεών της.

Το δεύτερο στοιχείο που διαφεύγει από τον Πρέσβη της Ουκρανίας είναι η αναφορά του στον εξοπλισμό της Ουκρανίας με πυρηνικά όπλα.

Για το τέλος του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου χρειάστηκαν δύο ατομικές βόμβες, χάθηκαν πάνω από 200.000 άνθρωποι και ισοπεδώθηκαν δύο πόλεις.

Σήμερα έχουν κατασκευαστεί πυρηνικά όπλα τα οποία είναι σχεδόν 4.000 φορές πιο ισχυρά από τα αντίστοιχα του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου.

Μάλιστα, τον Οκτώβριο του 1961 – πριν από 60 χρόνια!! – η τότε Σοβιετική Ένωση, σήμερα Ρωσία, πραγματοποίησε τη δοκιμή της ατομικής βόμβας Tsar Bomba (RDS-220). Η ισχύς της, τρομακτική, το δε γράφημα είναι αποκαλυπτικό του μεγέθους της καταστροφικότητάς της.

ΓΡΑΦΗΜΑ: Η πιο ισχυρή ανθρωπογενής πυρηνική έκρηξη στην ιστορία

Στη στρατηγική της εθνικής ασφάλειας της Ρωσίας, ασφαλώς, εντάσσεται και ο ρόλος των πυρηνικών όπλων. Η ανθρωπότητα έχει ήδη αναγνωρίσει την καταστροφική δοκιμή αυτής της ατομικής βόμβας (Tsar Bomba). Διαθέτοντας ένα όπλο τόσο ισχυρό, αν και κατασκευασμένο το 1961, η Ρωσία δεν το χρησιμοποιεί απλώς ως στρατηγική εκφοβισμού σε όλες εκείνες τις δυνάμεις που θέλουν να την απομονώσουν και να την περικυκλώσουν ασφυκτικά. Τραγική ειρωνεία.

Την ίδια στιγμή, στην πρόσφατη ομιλία του ο Πούτιν για την Κατάσταση του Έθνους, επεσήμανε ότι εκσυγχρονίζεται το πυρηνικό οπλοστάσιο της Ρωσίας και ήδη έχει ολοκληρωθεί το οπλισμένο πυρηνικό drone – Ποσειδών, το οποίο μπορεί να προκαλέσει τσουνάμι καταστροφής, με αποτέλεσμα να «βυθιστούν» ολόκληρες πόλεις.

Ο πρώην Υπουργός Εξωτερικών του Τράμπ, Κρίστοφερ Φόρντ, τον Ιανουάριο του 2020, είχε δηλώσει σχετικά με το ρωσικό Drone Poseidon, ότι μπορεί να καταστρέψει αμερικανικές πόλεις, να βυθίσει τις αμερικανικές πόλεις κάτω από το νερό δημιουργώντας ένα Ραδιενεργό Τσουνάμι.

Το τρίτο στοιχείο είναι: Οι ΗΠΑ και η Νορβηγία υπέγραψαν συμφωνία στρατιωτικής συνεργασίας που επιτρέπει στον αμερικανικό στρατό να κατασκευάσει νέες εγκαταστάσεις σε τρία νορβηγικά αεροδρόμια και μία ναυτική βάση. Οι ΗΠΑ ανέλαβαν να αναβαθμίσουν το σταθμό Vardo – απέχει λιγότερο από 50 χλμ. από τη χερσόνησο Κόλα της Ρωσίας, η οποία φιλοξενεί στις βάσεις της πυρηνικά  υποβρύχια.

Από την πλευρά της η Ρωσική Κυβέρνηση έχει καθιερώσει έναν αριθμό αυστηρών κανόνων για την πλεύση ξένων πλοίων στη διαδρομή της Βόρειας Θάλασσας. Εξάλλου, στην ετήσια ομιλία του προς το Έθνος, ο Πούτιν υποσχέθηκε την έναρξη του μεγάλου έργου της νέας σιδηροδρομικής γραμμής που θα συνδέει τις γραμμές της Ρωσίας με την Αρκτική.

Οι σκέψεις αλλά και οι απορίες καθώς και τα ερωτήματα που προκαλούν όλα αυτά τα παραπάνω, εμφανίζουν πρωτοφανείς και μη προβλέψιμες δυναμικές. Όλα αυτά τα δεδομένα υπεισέρχονται στην θεωρία της πολυπλοκότητας.  Η ικανότητα κατανόησης αυτής της πολυπλοκότητας επηρεάζει άμεσα και τη διαμόρφωση των πολιτικών και των στρατηγικών. Στον σημερινό κόσμο της πολυπλοκότητας δεν πρέπει να αγνοούμε ότι επικρατεί ένας περίεργος παραλογισμός.

Η Ουκρανία ζητάει να γίνει μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης (θεωρώντας την ΕΕ ως επίγειο παράδεισο), μέλος του ΝΑΤΟ, θέλει να εξοπλιστεί με πυρηνικά, να μην γίνει ο αγωγός Nord Stream 2, και να απομονωθεί η Ρωσία.

Αυτός, ο παραλογισμός της Ουκρανίας, ουσιαστικά, με αλαζονικό τρόπο μεγιστοποιεί τα δικά της οφέλη, ελαχιστοποιώντας τις ρωσικές θέσεις, όμως, με αυτόν τον τρόπο αντί να αμβλύνονται οι αντιθέσεις μεταξύ των δύο χωρών, οξύνονται.

Κάτω από το πρίσμα της πολυπλοκότητας μπορούν να εκτιμηθούν και οι καταστροφικές επιπτώσεις που ενδέχεται να υποστεί η Ουκρανία.

Σε τέτοιες πολύπλοκες καταστάσεις οι πολιτικές ηγεσίες οφείλουν να χρησιμοποιούν το μυαλό τους, το αίσθημα ευθύνης, και την προοπτική, ώστε να μπορούν να διορθώσουν σε κάθε κρίσιμη στιγμή μια λανθασμένη πολιτική.

Φαίνεται ότι η ανθρωπότητα ακόμη δεν έχει πάρει το μάθημά της από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτά τα στοιχεία αποτελούν την προϋπόθεση για να εξασφαλιστεί όχι μόνο η επιβίωση ενός έθνους αλλά της ανθρωπότητας.

Αλλιώς,  θα είναι επίκαιρη η σκέψη του Μακιαβέλλι στο διαχρονικό του έργο «Ο Ηγεμόνας»: «Υπάρχουν τριών λογιών μυαλά: Εκείνο που καταλαβαίνει μόνο του. Εκείνο που καταλαβαίνει όταν οι άλλοι του δείξουν. Και εκείνο που δεν καταλαβαίνει μήτε μόνο του μήτε όταν οι άλλοι του δείξουν. Το πρώτο είναι λαμπρότατο μυαλό. Το δεύτερο είναι λαμπρό. Το τρίτο ασήμαντο».